Het veiligstellen van films en bijhorende magneetbanden die zijn aangetast door het azijnsyndroom bij Opera Ballet Vlaanderen

Other languages:

English • ‎Nederlands

In het archief van Opera Ballet Vlaanderen werd in de nasleep van het maken van de inventaris van de audiovisuele en digitale archieven in de podiumkunstensector een doos filmmateriaal aangetroffen met een azijngeur. Omdat werd gevreesd dat het materiaal is aangetast door het azijnsyndroom, werden tests uitgevoerd met A-D strips. Deze tests wezen uit dat het filmmateriaal daadwerkelijk is aangetast. De directie van Opera Ballet Vlaanderen heeft hierop beslist het aangetaste materiaal in bewaring te geven bij Cinematek. Tegelijkertijd werd VIAA gecontacteerd met de vraag om binnen afzienbare tijd het materiaal te digitaliseren zodat de inhoud ervan kan worden veiliggesteld.

Status

6/11/2015: melding van vondst van filmateriaal met azijngeur
2/12/2015: oppervlakkige visuele inspectie en plaatsing van AD-strips
3/12/2015: melding aan VIAA van de vondst van het filmmateriaal
7/12/2015: evaluatie van de geplaatste AD-strips
22/12/2015: melding van de testresultaten aan de directie van Opera Ballet Vlaanderen, en voorstel van oplossing
30/12/2015: bevestiging van de directie van Opera Ballet Vlaanderen dat de nodige stappen voor een oplossing worden ondernomen
05/01/2016: bevestiging dat het filmmateriaal in depot wordt gegeven bij Cinematek
06/01/2016: informeren van VIAA over zowel de testresultaten als de bewaargeving bij Cinematek

Probleemstelling

In de eerste helft van 2015 hebben Het Firmament, Kunstenpunt en PACKED vzw het initiatief genomen om een inventaris te maken van de audiovisuele en digitale archieven in de podiumkunstensector (voor meer informatie, zie Inventarisatie van audiovisuele en digitale archieven in de podiumkunstensector (stand van zaken). Ongeveer 170 podiumkunstenorganisaties werden in het kader van deze inventaris gecontacteerd, één van van hen was Opera Ballet Vlaanderen. De inventarisatie gebeurde in overleg met VIAA, dat in 2012 werd opgericht door de Vlaamse Regering om het digitaal erfgoed van Vlaanderen op een duurzame manier te bewaren en toegankelijk te maken (voor meer info, zie website van VIAA). VIAA heeft op voorstel van Het Firmament, Kunstenpunt en PACKED vzw de digitalisering van audiovisuele archieven en de bewaring van digitale archieven en collecties uit de podiumkunstensector opgenomen in haar strategische plan voor de periode vanaf 2016.

Op 6 november 2015 meldde Het Firmament aan PACKED vzw dat zij in het verlengde van deze inventarisatie bij één van de werkbezoeken aan het archief van Opera Ballet Vlaanderen een doos met filmmateriaal hadden aangetroffen dat waarschijnlijk dateert van vóór 1970 en dat een azijngeur verspreidt.

Op basis van deze informatie vermoedde PACKED vzw dat het filmmateriaal is aangetast door het azijnsyndroom. Het azijnsyndroom is een ontbindingsproces dat zowel voorkomt bij films, magneetbanden en fotomateriaal met een acetaatdrager. Het verval is autokatalytisch. De ontbinding begint traag omdat het zuur dat de ontbinding veroorzaakt dan nog maar in beperkte mate aanwezig is in de onderlaag, maar de snelheid ervan neemt in sterke mate toe naarmate de chemische reactie vordert. Het autokatalytisch punt is het punt waarop de reactie niet langer traag verloopt, maar exponentieel begint te versnellen. De onderlaag van de acetaatfilm of magneetband verzuurt, waardoor er zich een azijnachtige geur verspreidt en het materiaal broos wordt en krimpt. Een schommelende hoge relatieve vochtigheid en hoge temperatuur in de bewaaromgeving bespoedigen dit proces. Wanneer een de azijnachtige geur wordt waargenomen, is de film of magneetband al in verre staat van ontbinding. Het ontbindingsproces start immers veel eerder, maar is in de beginstadia enkel waarneembaar met behulp van bv. A-D strips (zie verder).

Het azijnsyndroom kan tot op heden niet ongedaan worden gemaakt. Het kan enkel worden vertraagd door het materiaal in aangepaste omstandigheden te bewaren. Aangetaste acetaatfilms dienen bovendien apart te worden opgeslagen om aantasting van andere dragers met een acetaatonderlaag te voorkomen. Om de inhoud op de aangetaste films en magneetbanden veilig te stellen is het aangewezen om de films en magneetbanden te kopiëren naar een nieuwe drager of ze te digitaliseren.

Methode

Identificatie en onderzoek conditie van het materiaal

De eerste stap was het verkrijgen van een bevestiging dat het filmmateriaal effectief is aangetast door het azijnsyndroom. Het azijnsyndroom kan op drie verschillende manieren worden herkend.

1. Het azijnsyndroom is genoemd naar de geur van azijnzuur (aanwezig in azijn) dat ontstaat door ontbinding van de acetaatonderlaag van film. Als men een azijnachtige geur in een archief waarneemt, is het zeer waarschijnlijk dat één of meerdere films, magneetbanden of negatieven/dia’s reeds zijn beginnen ontbinden. Deze vaststelling was reeds gedaan bij de vondst van het filmmateriaal door Het Firmament.

2. Films en magneetbanden aangetast door het azijnsyndroom vertonen vaak een reeks visueel identificeerbare symptomen:

ze krimpen;
ze krullen en krommen (ze blijven niet langer plat);
ze verliezen flexibiliteit (ze zijn niet meer zo strak of niet meer strak opgespoeld);
ze vertonen tekenen van het barsten of kromtrekken van het emulsieoppervlak;
ze hebben wit poeder aan de randen (afkomstig van de ontbinding van de bindlaag).

3. Een derde manier om uit te zoeken of films en magneetbanden aangetast zijn door ontbinding ten gevolge het azijnsyndroom is het gebruik van A-D strips. A-D strips zijn papierstrookjes met een kleurstoflaag waarmee zowel de aanwezigheid van het azijnsyndroom in een collectie kan worden gedetecteerd als de mate van de aanwezigheid kan worden geëvalueerd. De papierstrookjes moeten worden geplaatst in een gesloten blik, zak, doos of kast, waar ze van kleur veranderen door de aanwezigheid van zuurgas dat wordt geproduceerd door de ontbinding van de acetaatdrager.

Om een bevestiging te krijgen dat het filmmateriaal effectief is aangetast door het azijnsyndroom gingen medewerkers van PACKED vzw en Het Firmament op 2 december 2015 opnieuw op werkbezoek in het archief van Opera Ballet Vlaanderen. Hierbij werden alle filmblikken en -doosjes geopend. Bij nadere inspectie bleek het niet alleen te gaan om rollen filmpellicule (meestal zwart-wit 16mm film, waarschijnlijk omkeerfilm) maar soms ook om bijhorende magnetische klankbanden (sepmag). Een aantal van de filmblikken vertoonden sporen van roest, ook aan de binnenkant van de blikken. Een aantal filmrollen bevonden zich niet in filmblikken, maar in een plastic zak. Naast de azijngeur konden we ook vaststellen dat sommige filmrollen en bijhorende magnetische klankbanden ook reeds visuele tekenen van verval vertonen (bv. krullen en krommen).

In de kartonnen doos vonden we de volgende hoeveelheid filmmateriaal:

47 stuks zwart-witfilm 16 mm;
23 stuks magneetbanden 16 mm;
4 stuks zwart-witfilm 35 mm.

Op en in sommige filmblikken en -doosjes vonden we ook labels die een aanwijzing geven van de inhoud van het filmmateriaal. Op de labels staat informatie vermeld als 'Jazzles Kurt Joos', 'Lydia Chagoll', 'Repetitie Romeo & Julia - Béjart - Ballet XXe eeuw - nov 1966', 'Maurice Béjart - Mis van Onze tijd', 'Interview Jeanne Brabants - Lea Daan', 'Interview Serge Lifar - Parijs - Deel 1', maar ook een paar keer 'Jazzmedley', 'Ballet', 'Ballet voor debutanten'. Bij gebrek aan afspeelapparatuur konden we niet verifiëren of de omschrijving op de labels daadwerkelijk overeenkomt met de inhoud op de filmpellicule en de magnetische klankbanden.

In de filmblikken, -doosjes en plastic zakken hebben we in totaal een zestigtal A-D strips geplaatst. De gebruikte A-D strips waren Danchek A-D strips. Deze papierstrookjes begonnen reeds zichtbaar te verkleuren onmiddellijk nadat ze in de filmblikken, –doosjes en plastic zak waren geplaatst. Ze blijven, afhankelijk van de bewaaromstandigheden, best minimaal 24 uur in de afgesloten filmblikken, –doosjes en plastic zak.

We hebben de filmblikken, –doosjes en plastic zak pas vijf dagen later terug geopend. Alle papierstrookjes bleken zeer fel te zijn verkleurd. Uit een vergelijking met de referentiewaarden van Danchek bleek dat alle gevonden filmmateriaal zich in een toestand bevindt voorbij het autokatalytisch punt. De toestand van alle gevonden filmmateriaal situeert zich op niveau drie. Het moet dus worden gekopieerd naar een nieuwe drager of worden gedigitaliseerd om de inhoud ervan veilig te stellen. Voor het overgrote deel is hierbij zelfs een zeer grote urgentie aan de orde.

De magneetbanden zijn trouwens niet alleen vatbaar voor het azijnsyndroom, bijna alle magneetbanden zijn ook vatbaar voor het sticky shed syndroom. Dit is een toestand waarbij de bindlaag van de magneetband - die de gemagnetiseerde coating van ijzeroxide op de plastic drager houdt – zodanig is verslechterd dat ze niet langer voldoende kleefkracht heeft waardoor de magnetische coating loskomt en zich afzet tijdens het afspelen. Dit afzetten van partikels veroorzaakt een kortstondig wegvallen van het audiosignaal op de audioband (of videosignaal bij videobanden). Dergelijke magneetbanden kunnen specifieke behandelingen vereisen zoals het ‘bakdrogen’ vooraleer ze kunnen gedigitaliseerd worden. Net als het azijnsyndroom wordt ook het sticky shed syndroom beïnvloed door de bewaaromstandigheden van de magneetbanden. Omdat alle materiaal overduidelijk is aangetast door het azijnsyndroom, hebben voorlopig geen verdere controles gedaan op aanwezigheid van het sticky shed syndroom bij de magneetbanden.

Overplaatsing van het aangetaste materiaal

Bij het werkbezoek van 2 december 2015 bleek ook dat het aangetaste filmmateriaal in weinig optimale omstandigheden wordt bewaard. De enige manier om verval dat wordt veroorzaakt door het azijnsyndroom te vertragen is om het materiaal in betere omstandigheden te bewaren, d.w.z. in omstandigheden met een lage (constante) temperatuur en relatieve luchtvochtigheid. Om aantasting van ander filmmateriaal, magnetische video- of audiobanden of zelfs fotonegatieven en dia’s te verkomen, moet het aangetaste filmmateriaal worden geïsoleerd.

Omdat een instelling als Opera Ballet Vlaanderen niet gespecialiseerd is in de bewaring van aangetaste filmpellicule en magnetische klankbanden, hebben PACKED vzw en Het Firmament op 22 december 2015 bij het overmaken van de testresultaten aan de directie van Opera Ballet Vlaanderen voorgesteld om het materiaal in depot te geven bij Cinematek, dat wel gespecialiseerd is in de bewaring van (aangetast) filmmateriaal.

Tegelijkertijd hebben we ook VIAA op de hoogte gebracht van de vondst van het filmmateriaal en van de testresultaten. Op deze manier kan het materiaal worden opgenomen in de lijst van aangetast filmmateriaal dat voor digitalisering door VIAA in aanmerking komt. VIAA en Cinematek werken bij de filmdigitalisering bovendien samen. Cinematek maakt in opdracht van VIAA beschrijvingen en conditierapporten van het aangetaste filmmateriaal. Op basis van deze beschrijvingen en conditierapporten kan de digitaliseringsprioriteit worden vastgelegd.

De directie van Opera Ballet Vlaanderen heeft ingestemd met dit voorstel en ondertussen zijn de nodige stappen ondernomen om het filmmateriaal over te brengen.

Resultaten

Een oppervlakkige visuele inspectie van het materiaal heeft een ruwe indicatie gegeven van de technische eigenschappen en de inhoud ervan.
Met behulp van de tests met A-D strips is met zekerheid vastgesteld dat de filmrollen en magnetische klankbanden in zeer erge mate zijn aangetast door het azijnsyndroom.
De directie van Opera Ballet Vlaanderen is op de hoogte gebracht en overtuigd van de ernst van de situatie.
VIAA is gecontacteerd zodat het materiaal kan worden opgenomen in de lijst te digitaliseren aangetast filmmateriaal.
De directie van Opera Ballet Vlaanderen heeft contacten gelegd met Cinematek en de nodige stappen ondernomen om het daar in bewaring te geven.

Hiermee is de eerste belangrijke stap gezet in het opvolgen van de volgende TRACKS-richtlijnen:

Auteurs: Rony Vissers (PACKED vzw), met de medewerking van Eline De Lepeleire (Het Firmament)