Het veiligstellen van films en bijhorende magneetbanden die zijn aangetast door het azijnsyndroom bij Opera Ballet Vlaanderen
In het archief van Opera Ballet Vlaanderen werd in de nasleep van het maken van de inventaris van de audiovisuele en digitale archieven in de podiumkunstensector een doos filmmateriaal aangetroffen met een azijngeur. Omdat werd gevreesd dat het materiaal is aangetast door het azijnsyndroom, werden tests uitgevoerd met A-D strips. Deze tests wezen uit dat het filmmateriaal daadwerkelijk is aangetast. De directie van Opera Ballet Vlaanderen heeft hierop beslist het aangetaste materiaal in bewaring te geven bij Cinematek. Tegelijkertijd werd VIAA gecontacteerd met de vraag om binnen afzienbare tijd het materiaal te digitaliseren zodat de inhoud ervan kan worden veiliggesteld.
Status
- 6/11/2015: melding van vondst van filmateriaal met azijngeur
- 2/12/2015: oppervlakkige visuele inspectie en plaatsing van AD-strips
- 3/12/2015: melding aan VIAA van de vondst van het filmmateriaal
- 7/12/2015: evaluatie van de geplaatste AD-strips
- 22/12/2015: melding van de testresultaten aan de directie van Opera Ballet Vlaanderen, en voorstel van oplossing
- 30/12/2015: bevestiging van de directie van Opera Ballet Vlaanderen dat de nodige stappen voor een oplossing worden ondernomen
- 05/01/2016: bevestiging dat het filmmateriaal in depot wordt gegeven bij Cinematek
- 06/01/2016: informeren van VIAA over zowel de testresultaten als de bewaargeving bij Cinematek
Probleemstelling
In de eerste helft van 2015 hebben Het Firmament, Kunstenpunt en PACKED vzw het initiatief genomen om een inventaris te maken van de audiovisuele en digitale archieven in de podiumkunstensector (voor meer informatie, zie Inventarisatie van audiovisuele en digitale archieven in de podiumkunstensector (stand van zaken). Ongeveer 170 podiumkunstenorganisaties werden in het kader van deze inventaris gecontacteerd, één van van hen was Opera Ballet Vlaanderen. De inventarisatie gebeurde in overleg met VIAA, dat in 2012 werd opgericht door de Vlaamse Regering om het digitaal erfgoed van Vlaanderen op een duurzame manier te bewaren en toegankelijk te maken (voor meer info, zie website van VIAA). VIAA heeft op voorstel van Het Firmament, Kunstenpunt en PACKED vzw de digitalisering van audiovisuele archieven en de bewaring van digitale archieven en collecties uit de podiumkunstensector opgenomen in haar strategische plan voor de periode vanaf 2016.
Op 6 november 2015 meldde Het Firmament aan PACKED vzw dat zij in het verlengde van deze inventarisatie bij één van de werkbezoeken aan het archief van Opera Ballet Vlaanderen een doos met filmmateriaal hadden aangetroffen dat waarschijnlijk dateert van vóór 1970 en dat een azijngeur verspreidt.
Op basis van deze informatie vermoedde PACKED vzw dat het filmmateriaal is aangetast door het azijnsyndroom. Het azijnsyndroom is een ontbindingsproces dat zowel voorkomt bij films, magneetbanden en fotomateriaal met een acetaatdrager. Het verval is autokatalytisch. De ontbinding begint traag omdat het zuur dat de ontbinding veroorzaakt dan nog maar in beperkte mate aanwezig is in de onderlaag, maar de snelheid ervan neemt in sterke mate toe naarmate de chemische reactie vordert. Het autokatalytisch punt is het punt waarop de reactie niet langer traag verloopt, maar exponentieel begint te versnellen. De onderlaag van de acetaatfilm of magneetband verzuurt, waardoor er zich een azijnachtige geur verspreidt en het materiaal broos wordt en krimpt. Een schommelende hoge relatieve vochtigheid en hoge temperatuur in de bewaaromgeving bespoedigen dit proces. Wanneer een de azijnachtige geur wordt waargenomen, is de film of magneetband al in verre staat van ontbinding. Het ontbindingsproces start immers veel eerder, maar is in de beginstadia enkel waarneembaar met behulp van bv. A-D strips (zie verder).
Het azijnsyndroom kan tot op heden niet ongedaan worden gemaakt. Het kan enkel worden vertraagd door het materiaal in aangepaste omstandigheden te bewaren. Aangetaste acetaatfilms dienen bovendien apart te worden opgeslagen om aantasting van andere dragers met een acetaatonderlaag te voorkomen. Om de inhoud op de aangetaste films en magneetbanden veilig te stellen is het aangewezen om de films en magneetbanden te kopiëren naar een nieuwe drager of ze te digitaliseren.
Methode
Identificatie en onderzoek conditie van het materiaal
De eerste stap was het verkrijgen van een bevestiging dat het filmmateriaal effectief is aangetast door het azijnsyndroom. Het azijnsyndroom kan op drie verschillende manieren worden herkend.
1. Het azijnsyndroom is genoemd naar de geur van azijnzuur (aanwezig in azijn) dat ontstaat door ontbinding van de acetaatonderlaag van film. Als men een azijnachtige geur in een archief waarneemt, is het zeer waarschijnlijk dat één of meerdere films, magneetbanden of negatieven/dia’s reeds zijn beginnen ontbinden. Deze vaststelling was reeds gedaan bij de vondst van het filmmateriaal door Het Firmament.
2. Films en magneetbanden aangetast door het azijnsyndroom vertonen vaak een reeks visueel identificeerbare symptomen:
- ze krimpen;
- ze krullen en krommen (ze blijven niet langer plat);
- ze verliezen flexibiliteit (ze zijn niet meer zo strak of niet meer strak opgespoeld);
- ze vertonen tekenen van het barsten of kromtrekken van het emulsieoppervlak;
- ze hebben wit poeder aan de randen (afkomstig van de ontbinding van de bindlaag).
3. Een derde manier om uit te zoeken of films en magneetbanden aangetast zijn door ontbinding ten gevolge het azijnsyndroom is het gebruik van A-D strips. A-D strips zijn papierstrookjes met een kleurstoflaag waarmee zowel de aanwezigheid van het azijnsyndroom in een collectie kan worden gedetecteerd als de mate van de aanwezigheid kan worden geëvalueerd. De papierstrookjes moeten worden geplaatst in een gesloten blik, zak, doos of kast, waar ze van kleur veranderen door de aanwezigheid van zuurgas dat wordt geproduceerd door de ontbinding van de acetaatdrager.
Om een bevestiging te krijgen dat het filmmateriaal effectief is aangetast door het azijnsyndroom gingen medewerkers van PACKED vzw en Het Firmament op 2 december 2015 opnieuw op werkbezoek in het archief van Opera Ballet Vlaanderen. Hierbij werden alle filmblikken en -doosjes geopend. Bij nadere inspectie bleek het niet alleen te gaan om rollen filmpellicule (meestal zwart-wit 16mm film, waarschijnlijk omkeerfilm) maar soms ook om bijhorende magnetische klankbanden (sepmag). Een aantal van de filmblikken vertoonden sporen van roest, ook aan de binnenkant van de blikken. Een aantal filmrollen bevonden zich niet in filmblikken, maar in een plastic zak. Naast de azijngeur konden we ook vaststellen dat sommige filmrollen en bijhorende magnetische klankbanden ook reeds visuele tekenen van verval vertonen (bv. krullen en krommen).