Verslag studienamiddag en panelgesprek rond archiefzorg in de beeldende kunst

Op maandag 18 juni organiseerden M HKA, Archiefbank Vlaanderen en PACKED vzw een studienamiddag en panelgesprek rond archiefzorg in de beeldende kunst. De titel "Volgens de regels van de kunst. Over de zorg voor kunstarchieven" gaf al aan dat de kunstenaar en de archivaris soms parallelle en soms botsende belangen hebben. Hoe begin je als beeldende kunstenaar aan archiveren, en met welk doel? Wat behoort tot zo'n archief en wat is het nut om dit te bewaren? Hoe bewaar je best en waar kan je met vragen terecht?

Tijdens het eerste gedeelte kregen de aanwezigen vooral informatie over recente ontwikkelingen in de wereld van beeldende kunstarchieven: Archiefbank Vlaanderen en het Centrum voor Kunstarchieven Vlaanderen (CKV) stelden hun werking voor. Daarna volgden twee inspirerende praktijkvoorbeelden over omgang met archief binnen een onderzoekscontext (Steven Jacobs - UGent) en binnen de tentoonstellingspraktijk (Anthony Hudek). Met een inleiding tot TRACKS werden kunstenaars in het tweede gedeelte op weg gezet om tot een betere archiefzorg te komen. In een afsluitend panelgesprek met onder meer kunstenaars polsten we naar motivaties, uitdagingen en obstakels in verband met archiefzorg.

M HKA-directeur Bart De Baere bracht in zijn welkomstwoord meteen een probleemstelling naar voren. Archieven van belangrijke Europese beeldende kunstenaars worden massaal opgekocht vanuit de VS, zoals twintig jaar geleden ook al met topstukken gebeurde. Ons cultuurbeleid is zich te weinig bewust van het belang van archieven. M HKA gelooft in een model waarbij niet alle archieven fysiek worden samengebracht, maar waarbij vooral wordt samengewerkt en de archieven blijven bij wie ervoor geëngageerd is. De vraag is dan veeleer hoe je een kunstenaar die met oeuvre bezig is het beste kan ondersteunen bij een archiefwerking.

Evi Bert lichtte de plannen van CKV (Centrum Kunstarchieven Vlaanderen) toe, dat binnen de schoot van M HKA wordt opgericht. CKV krijgt vanaf 2019 voor het eerst een structurele werkingssubsidie binnen het Cultuureel Erfgoeddecreet. CKV richt zich primair op kunstenaars en hun erven, in tweede instantie ook critici, verzamelaars, curatoren en andere actoren in de kunstensector. CKV wil vooral samenwerking stimuleren, bemiddelen en bijdragen aan een verspreid beheer door verschillende geëngageerde archiefbeheerders door de inzet van consulenten. Het heeft niet de ambitie om zelf in grote getale archieven te verwerven. Een eventueel optreden als nooddepot behoort wel tot de mogelijkheden. Op basis van een uit te werken waarderingskader en methodologie willen ze proactief kunstenaars benaderen en ondersteunen.

Michel Vermote en Sophie Bossaert stelden Archiefbank Vlaanderen voor, waar private archieven op bestandsniveau worden geregistreerd. Archiefbank spiegelt zich daarvoor aan internationale voorbeelden zoals het National Register of Archives (UK) en Archivegrid (USA). Naast een doorlopende registratie, organiseert Archiefbank ook campagnes die tot doel hebben om de archieven van specifieke sectoren in kaart te brengen. De kunstensector vormde reeds het onderwerp van een dergelijke campagne. Een synergie tussen het gespreide beheer waar CKV op inzet en een overzichtelijke registratie op Archiefbank zou voor onderzoekers een grote meerwaarde betekenen.

Steven Jacobs (UGent) vertelde het verhaal van het archief van Raoul De Keyser, dat in 2014 werd opgenomen door de universiteit. Meerdere redenen bemoeilijken het beheer van het archief van een beeldend kunstenaar. In de eerste plaats is er meer aandacht voor de collectie- en oeuvrezorg. Het archief wordt daarbij soms uit het oog gelopen. Een bijkomend probleem is het vinden van de nodige ondersteuning en middelen. In de casus van Raoul De Keyser bood de UGent een uitweg. Zij nemen immers archieven op wanneer deze voldoende onderzoeksopties bieden,wat bij dit archief zeker en vast het geval is, ondanks het ontbreken van kunstwerken, de bibliotheek en sommige persoonlijke documenten (nog in het bezit van de familie). De bibliotheek werd wel geïnventariseerd. Studenten en onderzoekers voorzagen het archief van metadata. In speciale gevallen kunnen er addenda aan het archief worden toegevoegd, bijvoorbeeld digitale reproducties van grafisch drukwerk voor een tentoonstelling in SMAK (2018). Het archief wordt aan de UGent gebruikt voor onderzoek, meer bepaald voor scripties en specifieke cursussen.

Anthony Hudek ging dieper in op het belang van archieven binnen een tentoonstellingspraktijk. Zijn lezing zocht het snijvlak en de spanning op tussen de rol van de curator en die van de archivaris. Hij stelde vragen bij de term hedendaags en ging dieper in op het concept van archiefkunst dat hij in musea ziet opduiken. Zogenaamde hedendaagse musea hebben een opdracht om zowel het verleden te bewaren als het hedendaagse te omarmen. Door lage acquisitiebudgetten spitsen musea als M HKA zich meer en meer toe op archieven, vaak zonder zelf de kunstwerken in huis te hebben waarbij die archieven de context vormen. Hij legde tenslotte ook de link naar de architecturale opvatting van het museum. Niet toevallig toonde de door Axel Vervoordt heringerichte benedenverdieping van M HKA tijdens de opening lege boekenplanken. Alsof de boodschap was: hier is een leegheid, een omhulsel dat de belofte inhoudt gevuld te zullen worden. Ook het gebruik van glas ziet Hudek als een veelzeggende architecturale ingreep die ingaat tegen het idee van de "white cube". Het glas maakt dat je immers niet eerst de kunst maar de ruimte ziet.

Na de pauze met taart en koffie ging Bart Magnus (PACKED vzw) de praktische toer op. Met www.projecttracks.be bieden verschillende ondersteunende organisaties elk vanuit hun eigen expertise een website en bijhorende dienstverlening aan die de kunstensector gidst bij hun archief- en collectiezorg. Via een presentatie gaf Bart een eerste introductie tot de TRACKS-website en toonde hij hoe beeldende kunstenaars die kunnen gebruiken om zich te laten inspireren bij hun archiefzorg.

In het afsluitende panelgesprek kwamen verschillende kunstenaars aan het woord over archiefzorg. Om te beginnen lichtte elk panellid kort zijn of haar affiniteit met de thematiek toe.

Nino Goyvaerts werkte 5 jaar lang voor Angelos, in het bijzonder rond de tentoonstelling 'Stigmata' (2011). Inmiddels werkt hij op freelance basis. De tentoonstelling loopt nog steeds en wordt voortdurend uitgebreid met archief van nieuwe performances en beeldend werk van Jan Fabre. Zonder de archieven, en een zekere vorm van archiefzorg, zou deze tentoonstelling niet mogelijk zijn.

Vedran Kopjar is een beeldend kunstenaar uit Antwerpen. Een organische en spontane manier van werken staan central in zijn kunstvisie. Dit beïnvloedt ook de manier waarop hij de notie archief invult. Hij beschouwt ogenschijnlijk triviale persoonlijke documenten als kattebelletjes, een bemoedigende tekening voor een examen, to do lijstjes en boodschappenlijstjes als de interessantste documenten van zijn archief. Hij heeft bedenkingen en twijfels bij kunstenaar die zichzelf als instituut zien (bv. Fabre) en bij wat hij "archiefkunstenaars" noemt. Hij maakt dan ook het onderscheid tussen intentionele en niet-intentionele archieven.

Katrien Kamrau kwam als beeldend kunstenaar in contact met archieven tijdens onderzoek en vormde een archief als beeldend kunstenaar (fotografie) en universitair assistente. Zo deed ze een opdracht rond het filmarchief van het Huis van Alijn en ontwikkelde ze een tentoonstelling in het Fotomuseum waarvoor ze het bedrijfsarchief van de firma Gevaert onderzocht. Daarbijverdiepte ze zich in positie van vrouwelijke werknemers bij Gevaert.

Galerijhouder Simon De Robin (Trampoline) appelleerde met een apocalyptisch verhaaltje aan zowel het belang als de relativiteit van archieven en archiveren.

Tijdens de discussie kwamen een aantal interessante insteken aan bod. Iets waar de verschillende panelleden en mensen uit het publiek veel aandacht aan besteedden was het onderscheid tussen intentionele en niet-intentionele archieven. Velen waren van mening dat "archiveren om te archiveren" niet wenselijk was. Zo is er veel dat we niet vanuit een specifiek archiefstandpunt bewaren, maar dat er toch is. Denk bijvoorbeeld aan informatie op Facebook of Instagram of boekhoudkundig materiaal bij de belastingsdienst. Zijn er tegelijk ook blinde vlekken in onze blik op archiveren?

Een ander discussiepunt was de vraag wat een galerie kan betekenen voor een kunstenaar. Gaat het enkel om het mee communiceren en representeren? Doordat galeriehouders permanent bezig zijn met promoten van kunstenaars en hun werk, zijn sommigen ook zeer actief in documenteren van tentoonstellingen. Maar waar ligt dan het onderscheid tussen je werk als galerist documenteren en bijdragen tot het archief van een kunstenaar? Hoort de "receptie" van een tentoonstelling op sociale media tot het archief en onderneem je als kunstenaar zelf iets om te archiveren, of laat je het gewoon gebeuren?

Vervolgens werd even ingegaan op de archieftentoonstelling als sensibiliseringsmoment. De blinde vlekken in het archief worden dan immers zeer duidelijk (bv. plannen, info over transport). De confrontatie met de hiaten kan aansporen om in het vervolg meer aandacht te besteden aan het documenteren en zorgvuldig bewaren van de archieven.

Ook de vraag naar de houding van kunstenaars tegenover een archiefoverdracht naar een archiefdienst kon niet uitblijven. Aan de hand van de overdracht van Jan Fabre aan het Felixarchief werd de conservering als belangrijkste motivatie besproken. De kans op duurzame bewaring is immers het grootste bij een dienst die hierin expertise heeft. De discussie belandde nadien op een heikel thema: de financiële waarde van het archief. Zo zijn bepaalde archiefstukken economisch interessant. Dit is enerzijds een motivatie om zelf in te blijven staan voor de bewaring. Anderzijds kan ook beargumenteerd worden om over te gaan tot een schenking. Zo blijft het erfgoed uit dit circuit en staat het eerder ten dienste van onderzoek, dan van een vermogend verzamelaar. Dit laatste belemmert hergebruik, waar het uiteindelijk allemaal om draait. Het is op deze manier dat archief een maatschappelijk nut vervult en dat archieven meerlagig worden.

Afsluitend ging het over de mogelijkheden tot interactiviteit van een archief. Een kunstproces bevat veel processen, die allen een andere documentatiestrategie impliceren. Bijvoorbeeld op het vlak van receptie kunnen mensen via sociale media een grote bijdrage leveren aan het archief.

Na afloop werd nog even nagepraat. Even, want de Rode Duivels trapten niet veel later hun WK af tegen Panama...